Thánh Gióng là một trong 4 vị thánh được tôn là Tứ bất tử trong điện thần Việt Nam, được Vua phong là Phù Đổng Thiên Vương và lập đền thờ ngay ở quê nhà. Hiện Thánh Gióng được phụng thờ ở nhiều nơi, nhiều vùng tổ chức lễ hội tưởng niệm, nhưng hội Gióng ở Phù Đổng (Gia Lâm - Hà Nội) là một lễ hội được xem là “độc nhất vô nhị” ở nước ta.

Lễ hội dân gian tưởng nhớ đến vị anh hùng

Lễ hội Thánh Gióng (hay hội làng Phù Đổng) là một trong những lễ hội dân gian có quy mô lớn nhất ở khu vực đồng bằng Bắc bộ. Theo truyền thuyết, ngày 9/4 âm lịch là ngày ông Gióng thắng giặc Ân và đó cũng là ngày tưởng nhớ người anh hùng, nhân dân đã tổ chức hội làng Phù Đổng. Hiện Thánh Gióng được phụng thờ ở Hà Nội và nhiều địa phương khác, nhưng quy mô lớn nhất, độc đáo nhất vẫn là quê hương ông - Phù Đổng, nơi có làng Việt cổ bên sông Đuống gắn với huyền tích Thánh Gióng, trong đó có 3 làng bờ Bắc: Phù Dực - nơi Gióng sinh ra, Phù Đổng - nơi Gióng hội quân và Đổng Viên - quê mẹ Gióng; 2 làng bờ Nam: Đổng Xuyên - nơi một thời ngụ cư của mẹ Gióng và Hội Xá - làng có đám trẻ trăn trâu theo Gióng đi đánh giặc.

Hội Gióng gắn với hệ thống di tích thờ Phù Đổng Thiên Vương

Kiến trúc di tích ở Phù Đổng mang đậm nghệ thuật dân gian, có liên quan chặt chẽ đến truyền thuyết Thánh Gióng, gồm đền Thượng, đền Hạ, miếu Ban và chùa Kiến Sơ.

Đền Thượng là nơi thờ Thánh Gióng - Phù Đổng Thiên Vương có từ thời Hùng Vương, được dựng trên nền nhà cũ của mẹ Gióng. Ngọc phả trong đến còn ghi lại nguồn gốc sinh thành của cậu bé Gióng với huyền tích kỳ diệu (người mẹ nghèo ướm thử chân vào vết chân của người khổng lồ…). Đền Thượng là một phức hợp kiến trúc, đến cuối thế kỷ XI, Lý Thái Tổ cho tu bổ thêm và ra lệnh tổ chức hội Gióng. Đền nằm sát đê, được bố cục theo hình chữ "Công" rộng rãi. Trước sân là ao rộng (ao Rối) - nơi tổ chức múa rối nước vào ngày hội. Trong ao là ngôi thủy đình dựng theo kiểu mái chồng từ thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII) với nhiều bức chạm tinh vi trên gỗ về những cảnh sinh hoạt dân gian: người chăn dê, người thổi ống xì đồng... Thủy đình mang nhiều yếu tố dịch học nói lên những ước vọng của nhân dân. Hình ảnh đó nói lên người quân tử lấy trí thức làm đầu. Nếu không có trí thì con người đi vào ngu tối mà sự vô minh, ngu tối đồng nghĩa là mầm mống của tội ác. Cách răn dạy của người xưa rất coi trọng trí tuệ, nhờ có trí tuệ mà đi vào được thiện tâm. Trong đền còn có nhiều câu đối, hoành phi và những đồ thờ tự có giá trị từ đời Lê.

Qua sân gạch đến Nghi môn khá cao được xây vào cuối thế kỷ XIX. Phía trước có đôi rồng đá, nét chạm tuy hơi thô nhưng rất khỏe, bên dưới khắc niên đại tạo tác của rồng vào năm Ất Dậu niên hiệu Vĩnh Thịnh (tức năm 1705 dưới triều Vua Lê Dụ Tông). Đôi sư tử đá phía sau cũng làm vào năm đó. Tiếp đến là nhà Thiêu hương (đốt hương), cấu tạo giống Thủy đình nhưng nhỏ hơn, lợp bằng ngói kích tấc khá lớn (20cm x 30cm). Liền nhà Thiêu hương là hai nhà Tiền tế khá rộng. Nhà ngoài do Điền Quận công Nguyễn Huy (1610-1675), người làng Phù Dực, cạnh xã Phù Đổng đứng ra xây dựng. Nhà bên trong do Đặng Công Chất, người làng Phù Đổng, đỗ Trạng Nguyên năm 1661, đứng ra hưng công, đáng chú ý là 39 viên gạch lát ở bậc thềm vào cung, với kích tấc 30 x 20 x 10cm, mỗi viên đều chạm khắc hình rồng. Hai ngôi nhà ba gian phía Đông do Đặng Thị Huệ, chúa Trịnh Sâm (thế kỷ XVIII) cung tiến. Trong hậu cung 12 gian có tượng Thánh Gióng cao 3m, hai bên có 6 tượng quan văn, quan võ, 2 phỗng quỳ và 4 viên hầu cận Tứ trấn. Kiến trúc đền không có gì đặc biệt, nhưng đáng chú ý là những đầu bẩy còn lưu lại được những mảng chạm vào thời Hậu Lê. Đền còn lưu được cả thảy 21 đạo sắc phong (đời Lê 12 đạo, đời Tây Sơn 3 đạo, đời Nguyễn 6 đạo). Cũ nhất là sắc phong Đức Long năm thứ 5 (1634). Trong Đền, còn nhiều hiện vật có giá trị, như: chiếc ngai thờ từ thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII) chạm trổ tinh vi; đôi chim mang nghệ thuật Trung Hoa do Đặng Thị Huệ cung tiến, bình hương, nghê đồng, hai thanh kiếm, câu đối do anh em thi hào Nguyễn Du cung tiến năm 1818. Bên Đền, một bia đá rất đẹp là một hiện vật hiếm thấy tại các ngôi đền khác ở nước ta.

Chùa Kiến Sơ nằm sát đền Thượng, được xây dựng từ thế kỷ X, là trụ sở của giáo phát phật thờ Tam giáo (Phật Thích Ca – Lão tử – Khổng tử), là nơi thuở nhỏ vua Lý Công Uẩn tu hành. Khi lên ngôi vua, Lý Thái Tổ (1010 - 1028) đã mở mang thêm chùa Kiến Sơ, xây dựng lại đền Gióng và duy trì các hoạt động tưởng niệm Phù Đổng Thiên Vương.

Đền Hạ (còn gọi là Đền Mẫu) xây ở ngoài đê, phía Đông đền Thượng là nơi thờ mẹ Thánh Gióng (Thánh Mẫu). Trước kia, Thánh Mẫu được thờ chung với Thánh Gióng ở đền Thượng. Đến năm Chính Hòa thứ 4 (1683), Thánh Mẫu mới thờ ở đền riêng tại thôn Ngô Xá. 10 năm sau, đền lại được thiên về gần chùa Giếng (chùa Tập Phúc) tại chỗ hiện nay. Hiện trong đền còn lưu giữ được một số hiện vật có giá trị, như: đôi phỗng đá, một bộ dài bạc, hai bình hương đá...

Miếu Ban thuộc thôn Phù Dực, thờ Thánh Mẫu ở phía Tây đền Thượng (tên chữ là Dục Linh Từ, tên cũ là rừng Trại Nòn). Tương truyền đây là nơi Gióng ra đời. Miếu lợp ngói cổ hình mũi hài. Sau Miếu là giếng Bát Nhũ trì (ao tám vú), giữa giếng nổi lên một gò đất con, trên gò có một bể con bằng đá tượng trưng cho bồn tắm và một chiếc liềm bằng đá là dụng cụ cắt rốn người anh hùng. Truyền rằng, Thánh Gióng ra đời trên sập đặt ở đảo này, sau đó được tắm trong chậu đá.

Theo truyền thuyết, cố viên (vườn xưa) là nơi mẹ Gióng đến hái rau rồi ướm chân mình vào vết chân người khổng lồ, hiện còn một tấm bia mang dòng chữ "" (nhà xưa của Thánh Mẫu trong vườn Đổng). Ở đây có một nhà nhỏ gọi là "cây hương", bên cạnh là hòn đá lớn hình thù đặc biệt với nhiều vết lồi lõm được xem là dấu chân của người khổng lồ.

Giá Ngự: Ở đây có hai cột trụ và một bệ xây vào đầu thế kỷ XX. Vào ngày hội đền, dân làng kéo ngựa thờ, gọi là ông giá, từ đến Thượng đến đây trông ra khu Soi Bia cạnh Đền Hạ nơi điệu múa cờ được biểu diễn.

Mộ Trần Đô Thống ở xóm Vận Hang ở trước đền Thượng. Tục truyền Đô Thống là một tướng của Thánh Gióng, người Phù Dực cầm đạo tiên phong trong đoàn quân chống giặc Ân. Mộ được xây bằng gạch giữa một khu rộng ngoài bãi sông.
Cùng với hàng trăm dấu tích Thánh Gióng ở các tỉnh Bắc Ninh, Hà Nội, các di tích tưởng niệm Gióng ở Phù Đổng còn để lại rất nhiều dấu ấn đáng trân trọng, giúp chúng ta có nhiều tài liệu quý để nghiên cứu và ghi nhớ sự tích người anh hùng văn hóa đã trở thành huyền thoại bất tử.